راز وحدت در کثرت؛ تأملی بر بیت بیدل

یکی از زیبایی‌های شعر بیدل دهلوی، پیچیدگی‌های زبانی همراه با مفاهیم عمیق عرفانی است. بیت مشهور زیر نمونه‌ای از بیان وحدت در عین کثرت در نگاه اوست:

در دل همه آینه یک عکس نهان است
در جلوهٔ ما فرق نبیند که جهان است

این بیت با بیانی موجز و ژرف، به یکی از اصول بنیادی عرفان اسلامی اشاره دارد: «وحدت وجود». به تعبیر بیدل، تمام کثرات (آینه‌ها) در اصل نمایش‌دهنده‌ی یک حقیقت واحد (یک عکس) هستند. ظاهر جهان گوناگون است، اما باطن آن، یک حقیقت مطلق را نشان می‌دهد که نزد عارف، همان تجلی حق است.

تحلیل واژگانی و مفهومی:

• «آینه» نماد انسان‌ها یا مظاهر خلقت است.

• «عکس» اشاره به حقیقت الهی یا وجود مطلق دارد.

• «دل آینه» یعنی باطن هر موجود؛ جایی‌که حقیقت پنهان در آن نهفته است.

این نگاه بیدل، هم‌سو با اندیشه‌های ابن‌عربی و ملاصدرا است که معتقد بودند کثرات عالم چیزی جز نمودهای مختلف از حقیقت یگانه نیستند.